Revitalisatie en nieuwbouw voor Ciro in Horn: “Met respect voor het verleden bouw je verder aan de toekomst”

Al van oudsher kent Horn een behandelcentrum voor mensen met een longaandoening. In het verre verleden, nog in de eerste helft van de 20e eeuw, was de behandeling er specifiek op tuberculose gericht. Maar na de ontwikkeling van tuberculosemedicatie werd de focus vanaf 1985 verschoven naar andere (long)aandoeningen, zoals COPD, astma, hartfalen en ademhalingsgerelateerde slaapproblematiek. Onder leiding van prof. dr. Emiel Wouters, hoogleraar longziekten van het MUMC+ en voormalig voorzitter Raad van Bestuur van Ciro, werd het centrum verder uitgebouwd tot wereldwijd erkend kenniscentrum. Aangezien het huidige hoofdgebouw uit 1996 dateert, vond het bestuur (prof. dr. Emiel Wouters en dr. Ingrid Augustin) het in 2015 tijd voor vernieuwing en een herziening van de gebouwen. “Omwille van de nauwe verwevenheid met het Maastricht UMC+, kwam ik via hen in contact met RO groep”, vertelt Ingrid Augustin, huidig voorzitter van de Raad van Bestuur. “Deze ontwikkelaars hadden gewerkt aan projecten voor het ziekenhuis en leken ons zeer geschikt om mee te denken over de revitalisatie van Ciro.”

RO groep, in dit geval vertegenwoordigd door Jos Severijns, Conceptontwikkelaar, en Jacq Vullers, Projectmanager, is inderdaad een ervaren partner in grootschalige projectontwikkelingen. “We zijn in 1992 begonnen met bouwprojectmanagement en hebben dat portfolio uitgebreid”, vertelt Jos Severijns. “We brengen woon-, zorg- en onderwijsprojecten tot leven, maar ook gebouwen voor beleving en werken. Wij hebben ruime ervaring in care- en cure-projecten zoals het Maastricht UMC+. De kern van onze taak is het achterhalen en invullen van de vraag achter de vraag. Wat wil de opdrachtgever eigenlijk écht gerealiseerd zien om de opgave tot een succes te maken?”

Multidimensionaal

Het antwoord daarop kwam tijdens de gesprekken in 2015 naar voren: het bestuur van Ciro wilde het kenniscentrum met haar internationale bekendheid en haar specifieke aanpak verder uitbouwen. Ingrid Augustin: “Bij de aanvang van dit project was er allereerst de vraag of we gingen renoveren als koper of als huurder. Met goedkeuring van de aandeelhouders Maastricht UMC+ en Proteion, werd uiteindelijk gekozen voor aankoop en konden we het project naar eigen invulling vormgeven. Er worden immers specifieke eisen gesteld aan dit behandelcentrum met een multidimensionale aanpak.”

De zorg van vandaag

In de voorfase is intensief onderzoek gedaan naar de mogelijke ruimtelijke vertaling van de visie van Ciro. Uit de modelstudies van RO groep kristalliseerde zich een concept dat op voorhand realistisch uit te werken was. Ingrid Augustin: “Je wilt niet zomaar weggooien wat er in de vorige decennia hier is opgebouwd, maar met respect voor het verleden voortbouwen aan de opgebouwde kennis en de gehele inrichting die hiervoor nodig is. Ciro spant zich in om haar patiënten weer de regie te geven over hun eigen leven en een context te scheppen die hieraan bijdraagt. Evidence-based zorg aanbieden blijft het uitgangspunt. Echter, het is niet één onderdeel dat leidt tot een effectieve behandeling van deze patiënten met multidimensionale problematiek, maar juist de holistische benadering. In dat opzicht speelt ook de omgeving hier een cruciale rol. Het gaat niet om het gebouw zelf, maar om het alomvattende. Een holistische benadering houdt immers in dat de kenmerken van de onderdelen van een geheel niet de kenmerken van het geheel kunnen verklaren.”

Luisterend oor

Op basis van het door RO groep ontwikkelde concept is a2o-architecten voortvarend aan de slag gegaan. Killian Nekeman, partner bij a2o-architecten. “Je kunt een centrum als dit alleen maar begrijpen als je weet hoe er gewerkt wordt, hoe de flow in elkaar zit. Zoals we wel vaker zien, was er hier een site ontstaan vanuit behoeften die zich op bepaalde momenten in de tijd voordeden”, legt hij uit. “Men bouwde hier een stukje voor extra sportruimte en daar een unit met extra behandelruimtes, en zo ontstaat er dan een gebouw dat misschien wel voorziet in wat ervan gevraagd wordt, maar dat verder weinig samenhang heeft of bijdraagt aan de woon- en werkbeleving.” Door te werken vanuit een masterplan, gebaseerd op gesprekken met de mensen zelf, is een gedragen en alomvattend plan ontstaan, herinnert Jos Severijns zich: “Het oor te luisteren leggen bij de patiënten en medewerkers, dat leidde tot een breed draagvlak. Zo is een masterplan tot stand gekomen met een lange houdbaarheidsdatum en evenwicht tussen bestaand en nieuw.”

Opfrissen en herindelen

Daarmee komt het praktische gedeelte aan de orde: welke aanpassingen en ontwerpen voldoen precies aan de eisen? “We besloten om het pand uit 1996 te bewaren, maar een naastgelegen gebouw – dat erg gedateerd was en onpraktisch was vormgegeven – te slopen”, vertelt Eveline Timmer, facilitair coördinator. “Het deel uit 1996 zouden we opfrissen en opnieuw vormgeven. De ‘piramide’, het kegelvormige deel hiervan, leende zich perfect voor een andere invulling. Ook in de indeling van de gangen en behandelruimtes hebben we geschoven. Met alle gevolgen van dien.” Want ook de technieken, zoals leidingen, aansluitingen en verluchtingsinstallaties, moesten daarmee aangepast worden. Tekenen en hertekenen. Daarbij moet ook Jacq Vullers lachen. “De nieuwbouw hebben we precies gepland waar het merendeel van de leidingen door de grond liep.” Een spaghetti, aldus de projectmanager aan tafel.

Safety first

Uiteindelijk startte de bouw in 2020. Aannemer Koppen Bouw werd ingeschakeld en ging aan de slag met de nieuwbouw. En dat terwijl de zorg van Ciro gewoon doorging op dezelfde locatie. “De nieuwbouw lag relatief veilig aanpalend aan de bestaande bouw”, zegt Jacq Vullers. “Het proces begon midden in coronatijd, wat onvoorziene situaties met zich meebracht.” “Covid-19 is voor de zorg, maar natuurlijk vooral voor het type patiënt dat hier zorg ontvangt, een enorm risico”, zegt Eveline Timmer. “In die periode hebben we extreem voorzichtig moeten handelen. Maar dat bleek niet de enige uitdaging. Het verbouwen binnen het bestaande gebouw was ook een uitdaging. Je kunt niet zomaar een slijpschijf in een muur zetten, want je kunt overal stof mee veroorzaken en dat kan dan weer ernstige gevolgen hebben voor de patiënten.” JRT Bouw, aannemer voor het bestaande bouwdeel, had ruime ervaring met dit soort processen en heeft de verbouwactiviteiten voor Ciro op competente en consciëntieuze wijze tot uitvoering gebracht.

Rijksmonument

Drie jaar na aanvang is er duidelijk verandering zichtbaar. De piramide is een welkomsthal geworden met een vernieuwde hoofdentree. Dat zorgt voor een dynamische flow en een plek van licht, lucht en ruimte waar je in binnenstapt.” Een roestbruine verlengde luifel wenkt bezoekers naar het hoofdgebouw, zodat er ook duidelijkheid in de wayfinding ontstaat. Diezelfde roestbruine kleur komt terug in de twee nieuwbouwgedeeltes. En in het midden van dit alles prijkt de roomwitte houten kapel, gebouwd naar Scandinavisch design en vandaag de dag een Rijksmonument. “Dit gebouw hebben we volledig aangepakt en daarmee zelfs dichter bij de originele staat gebracht dan voorheen”, aldus Jacq Vullers. “Daar was de monumentencommissie erg blij mee.” In de kapel werden tot 2018 nog missen georganiseerd, maar tegenwoordig is het een multifunctionele ruimte met gepaste sereniteit.

Rust en ruimte

Wat eveneens een gevoel van rust en licht creëert, zijn de speelse toetsen die het architectenteam heeft aangebracht in de gebouwen. Killian Nekeman: “De leefruimte in het nieuwbouwgedeelte heeft bijvoorbeeld een hellend dak gekregen. Dat zorgt niet alleen voor een architecturaal interessante look, maar ook voor een gevoel van openheid en huiselijkheid. Waar de donkere gangen van de gebouwen voorheen uitliepen op een blok met sanitaire voorzieningen, is er nu elke keer een groot raam dat uitkijkt op het groen. Dat soort kleine ingrepen biedt zowel patiënten als medewerkers een fijne context om zich in te begeven.”

Budget bewaken

Of die ingrepen duur waren? Wat betreft budget durfde het bestuur van Ciro te sparren. “Ik heb vanaf het begin gevraagd of het ook mogelijk kon zijn om binnen budgetten te bouwen”, zegt Ingrid Augustin. “Ja, dat leidt soms tot concessies, maar eigenlijk hebben we geen drastische zaken moeten weglaten.” Kilian Nekeman beaamt dit. “Soms pakte het zelfs beter uit om het anders te doen. Die initiële insteek van ‘alles is mogelijk’ heb je nodig, en daarna ga je de prioriteiten distilleren en de te prijzige elementen wegfilteren, zodat je toch op de juiste raming uitkomt.” Het resultaat mag er zijn, want dankzij nauwe samenwerking tussen opdrachtgever, ontwikkelaar en bouwpartners is Ingrid tevreden. “Alle prijswijzigingen en vertragingen van de laatste jaren meegerekend, hebben we het helemaal niet slecht gedaan. (lacht)”

Nieuwe energie

Dankzij de revitalisatie is Ciro van 86 bedden verdeeld over 62 kamers naar een capaciteit van 90 eenpersoonskamers gegaan. “Met allemaal eenpersoonskamers met eigen sanitair voldoen we aan de wensen van onze patiënten en kunnen we ook eenvoudig isoleren als infectieziekten daarom vragen. Bovendien is het gezien de wachtlijsten fijn om nét iets meer capaciteit te hebben”, zegt Ingrid Augustin. “Ik ben blij met onze instelling die we met zoveel passie dagelijks runnen, maar ook met de manier waarop dit proces is verlopen. Want de dagelijkse running is er zoveel beter op geworden. Het was belangrijk dat we als bouwpartners elkaar leerden begrijpen en dat is ook gelukt. In die zin is het gegaan zoals het ook in onze zorgverlening gaat: samenwerking is het sleutelwoord.” Kers op de taart zijn de positieve reacties van personeel, bezoekers en bewoners. “Je ziet gewoon dat de vernieuwingen een nog betere werksfeer met zich meebrengen.”

Healing environment

Reeds in 2008 startte Ciro met de eerste concepten van een healing environment. Dankzij curator Rita van Gompel werd de Ciro Artwalk vormgegeven en kreeg het terrein door de bijdrage van vele kunstenaars een schitterende uitstraling. Een context werd gecreëerd die zorgde voor het gesprek met de patiënt en met de omgeving. Alle nieuwe initiatieven moesten een bijdrage leveren aan de holistische benadering, zo ook de gebouwen en de verdere ontwikkeling van het terrein. “We zijn al heel lang onderweg samen”, vult Jos Severijns nog aan. “Vanuit het masterplan hebben we samen een bijdrage mogen leveren aan een revitalisatie die Ciro als healing environment klaar maakt voor de toekomst.”